class: center, middle background-image: url(images/Omniglot-logo.png) background-size: 125px background-position: 5% 92% # Persónuleikinn og tilfinningar ### Móðurmálskennsla Jón Ingi Hlynsson <img src="images/Persónuleikinn/Alexithymia.png" width="30%" /> #### Omniglot AB #### Glærum síðast breytt: 2023-05-16 --- background-image: url(images/Persónuleikinn/thepersona.png) background-size: 300px background-position: 90% 90% # Hvað er persónuleiki? ??? - Ekkert eitt rétt svar. - Margar leiðir til að skilgreina perósnuleikann. - Skrifa svör nemenda á töfluna? ??? Persónuleiki er almennt talinn vera þeir eiginleikar sem búa í hverjum og einum; skapgerð, gildismat, hugsun, skynjun, tilfinningalíf og svo framvegis. Þessir eiginleikar aðgreina manneskjuna frá öðrum. -- - Persónuleiki er safn **persónuleikaþátta** og *kerfa* í einstaklingi, sem er skipulagt, breytist lítið yfir tíma og hefur áhrif á samskipti eða aðlögun manneskju að umhverfi, hvort sem það er hugrænt, efnislegt eða félagslegt. <br><br> -- .pull-left[ - **Persónuleikaþáttur**: Orsök hegðunar eða lýsandi samantekt á eiginleikum (t.d. óþolinmóð, kvíðin og uppstökk). - **Persónuleikaþáttur sem *orsök***: Innlægar langanir okkar frá einum aðstæðum til annara sem eru taldar vera orsakavaldar hegðunar og þ.a.l. skýra hegðun. - **Persónuleikaþáttur sem *lýsing***: Lýsandi samantekt á eiginleikum og ekki gert ráð fyrir innlægum þáttum sem orsaka hegðun. ] ??? Costa og McCrae komust að því að **lýð**fræðilegar breytur skýrðu aðeins um 10-15% af breytileika í dreifingu vellíðanar og leiddu út frá því að persónuleiki hlyti að skýra eitthvað af afgangs dreifingar vellíðanar. Costa og McCrae héldu því fram að hamingja væri samansafn tíðra upplifana á jákvæðum tilfinningum, sem er undir áhrifum úthverfu, og lítillar tíðni upplifana af neikvæðum tilfinningum, sem er undir áhrifum taugaveiklunar. Niðurstöður Costa og McCrae sýndu að persónuleiki skýrði þrefalt meira en lýðfræðilegar breytur og hafa niðurstöður þeirra komið fram í endurteknum rannsóknum, þó í formi fylgnirannsókna sem geta ekki skorið úr um orsakasamband. Svo þá er spurningin hvort vellíðan hafi áhrif á jákvæðar tilfinningar eða öfugt. Bein áhrif persónuleika á vellíðan væri að mistaugaveiklaðir einstaklingar bregðast mismunandi við sömu aðstæðunum. Til dæmis ef tveir nemendur falla í áfanga í skóla, annar sem skorar hátt á taugaveiklun og hinn skorar lágt á taugaveiklun, mun sá nemandi sem skorar hátt á taugaveiklun neikvæðari tilfinningaviðbrögð en sá sem skorar lágt. Óbein áhrif persónuleika á vellíðan væri sem dæmi að ef taugaveiklaður einstaklingur kvartar mikið og er síáhyggjufullur mun fólk á endanum hætta að vilja vera í kringum hann. Fólk fer að forðast þann er kvartar mikið sem verður til þess að þessi taugaveiklaði einangrast og verður einmanna. Þá gæti óhamingja hans stafað af því að hann hrekur fólk frá sér með endurteknu kvarti og kveini sínu og þannig skapað sér aðstæður þar sem hann er einmanna. Tilraunir Larsen og félaga á tilfinningamyndun byrjaði á því að mæla skor fólks á taugaveiklun og úthverfu. Þar næst voru þátttakendur beðnir um að hlusta á atburðarás með gleðilegum eða óánægjulegum atburðum, eða skoða glaðlegar eða óánægjulegar myndir. Niðurstöðurnar sýndu að úthverfa spáði fyrir um hvort þátttakandinn fór í gott skap í tilraunaaðstæðunum og að taugaveiklun spáði fyrir um hvort einstaklingur færi í vont skap í tilraunaaðstæðunum. Það virðist því vera auðvelt að koma úthverfum í gott skap og auðvelt að koma taugaveikluðum í vont skap. Niðurstöður Larsen og félaga voru svo túlkaðar sem svo að persónuleiki einstaklings magnar viðbrögð við atburðum lífsins, úthverfa magnar góðar tilfinningar og taugaveiklun magnar slæmar tilfinningar. Því má segja að niðurstöður Larsen og félaga hafi sýnt að persónuleiki hafi bein áhrif á tilfinningar, jafnvel í aðstæðum sem eru undir stjórn rannsakenda. --- background-image: url(images/Persónuleikinn/NEO-PI-R.png) background-size: 400px background-position: 92% 92% # Fimm-þátta líkanið - **Taugaveiklun**: Næmi fyrir neikvæðum tilfinningum: Kvíði, reiðiþrungin fjandsemi, þunglyndi, sjálfsvitund og varnarleysi. - **Úthverfa**: Hlýja, félagslyndi, sjálfsbirtingsháttur, virkni, spenna og jákvæðar tilfinningar. - **Víðsýni**: Ímyndunarafl, listræni, tilfinningar, athafnir, sköpunargáfur, hugmyndir og lífsskoðanir. - **Samvinnuþýði**: Traust, hreinskilni, hjálpsemi, undanlátssemi, hógværð og hugulsemi. - **Samviskusemi**: Samkeppni/hæfni, röð og regla, skyldurækni, afreksbarátta, sálfsagi og ætlun. ??? **Taugaveiklun** (neuroticism/emotional stability) vísar til þess að upplifa oft: Neikvæðar tilfinningar (ótta, reiði, kvíða, depurð) Eiga erfitt með sjálfstjórn Eiga erfitt með að takast á við álag Lágt sjálfsálit Undirþættir: - Kvíði (anxiety) - Þeir sem skora hátt eru kvíðnir, hræddir, taugaspenntir. Tengist almennum kíðaröskunum - Reiðiþrungin fjandsemi (angry hostility) - Þeir sem skora hátt verða auðveldlega reiðir, eru bitrir og svekkir - Þunglyndi - Þeir sem skora hátt hafa tilhneigingu til að upplifa samviskubit, depurð, vonleysi og gefast auðveldlega upp - Sjálfsvitund (self-consciousness) - Þeir sem skora hátt upplifa oft skömm og feimni, finnst óþægilegt í hópi og finna til vanmáttar - Hvatvísi - Þeir sem skora hátt eiga erfitt með að halda aftur af sér, löngun í mat og drykk verður óstöðvandi. Ekki það sama og áhættusækni - Varnarleysi (vulnerability) - Þeir sem skora hátt eru viðkvæmir fyrir álagi, upplifa gjarnar streitu, bregðast rangt við álagi, verða skelfingu lostnir **Úthverfa** vísar til: Félagslyndi, virkni og athafnasemi Bjartsýni, vingjarnleiki Líða vel í fjölmenni, sækjast eftir spennu, málgefni Vera viss í sinni sök Undirþættir: - Hlýja - Þeir sem skora hátt eru vingjarnlegir, ástúðlegir, eiga auðvelt með að bindast öðrum tilfinningaböndum - Félagslyndi (gregariousness) - Þeir sem skora hátt sækjast eftir félagsskap, því fleiri því betra - Sjálfbirgingsháttur (assertiveness) - Þeir sem skora hátt hafa tilhneigingu til að vera ráðríkir (dominant), kröftugir og leiðandi í hóp - Virkni - Þeir sem skora hátt eru orkumiklir, vinna hratt, liggur lífið á - Spenna, - Þeir sem skora hátt sækjast eftir spennu og örvun í umhverfi. Eru gjarnar áhættusæknir (og lenda þar af leiðandi oftar í bílslysum en introvertar) - Jákvæðar tilfinningar - Þeir sem skora hátt upplifa oft og títt jákvæðar tilfinningar (gleði,hamingja, ást) , hláturmildir og bjartsýnir **Víðsnýni** (openness to experience) vísar til Að hafa næmt fegurðarskyn Fræðilegan áhuga Fjörugt ímyndarafl Fordómaleysi gagnvart nýjungum Sækjast eftir tilbreytingu Undirþættir: - Ímyndunarafl - Þeir sem skora hátt hafa auðugt ímyndunarafl, skapa gjarnan eigin hugarheim, frumlegir - Listrænir (aesthetics) - Þeir sem skora hátt hafa mikið fegurðarskyn, ljóðrænir og mikinn áhuga á listum - Tilfinningar - Þeir sem skora hátt eru næmir fyrir eigin tilfinningum og telja tilfinningalíf mikilvægt. Upplifa djúpar og breytilegar tilfinningar - Athafnir - Þeir sem skora hátt eru tilbúnir til að prófa fjölbreyttar aðstæður, nýja staði, framandi mat. Vilja frekar tilbreytingu en tilbreytingarleysi eða rútínu - Hugmyndir - Þeir sem skora hátt hafa fræðilegan áhuga, líklegir til að taka undir óhefðbundnar hugmyndir - Lífsskoðanir - Tilbúnir til að endurskoða hugmyndir um trú, pólitík eða félagsleg gildi **Samvinnuþýði** (agreeableness) vísar til: Að bera umhyggju fyrir öðrum Eiga auðvelt með að setja sig í spor annarra Hjálpsemi og búast við hjálp frá öðrum Samstarfsfús Undirþættir: - Traust - Þeir sem skora hátt trúa því að annað fólk sé heiðarlegt og meini vel - Hreinskiptni (straightforwardness) - Þeir sem skora hátt eru einlægir og heiðarlegir í samskiptum: hrekklausir - Hjálpsemi (altruism) - Þeir sem skora hátt bera umhyggju fyrir velferð annarra, eru örlátir og hjálpsamir - Undanlátssemi (compliance) - Hafa tilhneigingu til að láta undan í deilum, halda aftur af reiði sinni, forgive and forget - Hógværð - Hógværir, sjálfum sér nógir, þýðir ekki endilega lágt sjálfsmat - Hugulsemi (tendermindendess) - Þeir sem skora hátt sýna samúð eða samkennd með öðrum. Eru næmir fyrir þörfum annarra, aðyllast jafnaðarmennsku **Samviskusemi** (conscientiousness) vísar til: Skyldurækni Vandvirkni og nákvæmni Stundvísi og áreiðanleika Viljastyrk og þess að vera skipulagður Undirþættir: - Samkeppni/hæfni (competence) - Þeir sem skora hátt trúa því að þeir séu hæfir, skynsamir, forsjálir og komi hlutunum í verk - Röð og regla - Skipulagðir, snyrtilegir og hafa röð og reglu á hlutum - Skyldurækni (dutifulness) - Leggja mikla áherslu á siðferðileg gildi og breyta í samræmi við það - Afreksbarátta (achievement striving) - Setja sér háleit markmið og leggja hart að sér. Vita hvað þeir vilja og breyta samkvæmt því - Sjálfsagi - Líklegri til að ljúka verkefnum, láta ekkert trufla sig, hafa hvatningu og metnað til að koma hlutum í verk - Ætlun (deliberation) - Hugsa áður en þeir framkvæma -- **ATH**: Enginn ein blanda persónuleikaþátta er augljóslega betri en einhver önnur. -- Það hefur fengist mestur vísindafræðilegur stuðningur fyrir fimm-þátta líkaninu. -- Sérhver þáttur hefur þróunarfræðilegt gildi. --- # Fimm-þátta líkanið ## Rök fyrir fimm þáttum - Þáttagreiningar á lýsingarorðum um persónuleika í mismunandi tungumálum benda til fimm þátta. ??? Allport og Odbert fundu **17.953 orð í tungumálinu** og skiptu þeim svo í fernt; stöðugir þættir, tímabundið ástand, skap og athafnir, félagsleg áhrif og loks myndræn, líkamleg og efasöm atirði. Svo notaði Cattell það sem upphafspunkt og endaði með 35 hópa af persónuleikaþáttum. Fiske notaði 22 af þessum hópum og var sá fyrsti til að uppgötva útgáfu af fimm þátta líkaninu en hann fær ekki heiðurinn fyrir það. Næst komu Tupes og Chrisal með því að skipta 22 hópunum í átta úrtök og komu svo fram með fimm þátta módelið sem Norman endurgerði svo, og það má sjá hérna að ofan. -- - Þáttagreiningar á spurningalistum er meta persónuleika er einna best lýst með fimm þáttum. -- - Fimm þætti má finna hjá báðum kynjum, mismunandi aldri og kynþáttum. -- - Hluti dreifingar fyrir alla fimm þættina má rekja til erfða. ??? Samviskusemi: næmi fyrir viðbjóði Taugaveiklun: virkni möndlu við neikvæðu áreiti Víðsýni og greind fylgjast að einhverju leyti -- - NEO-PI-R (Costa og McCrae 1989) er algengasta prófið. - Uppbygging NEO-PI-R er svona: það inniheldur 240 atriði er meta fimm grunnþætti persónuleika (taugaveiklun, úthverfu, víðsýni, samvinnuþýði og samviskusemi). Hver grunnþáttur inniheldur sex undirþætti með 8 atriðum fyrir sérhvern þátt. ??? Til eru þrjár útgáfur: 1) útgáfa S (self report), 2) útgáfa R (Observer rating) og 3) NEO FFI (60atriða útgáfa). NEO-PI-R er ætlað fullorðunum, 18 ára og eldri --- background-image: url(images/Tilfinningar/tilfinningahjol.jpg) background-size: 300px background-position: 92% 8% # Hvað eru tilfinningar? ??? - eru allar tilfinningar góðar? - en slæmar? Við höfum öll einhverja hugmynd um hvað tilfinnig er en það er erfitt að skilgreina nákvæmlega hvað tilfinning er. -- - Ástand líðanar: -- - einkennist af einhvers konar líffræðilegri örvun -- - sem hefur áhrif á **hugmyndir okkar um** heiminn og **hegðun** okkar -- - ýmist á jákvæðan eða neikvæðan máta -- **Málið.is**: geðhrif, kennd ??? - geðhrif vísa til sveiflna í skapi -- Fyrir vikið má taka ofantalda punkta sem svo: -- *Tilfinningar eru **ástand** sem felur í sér **flókið mynstur** af **hugrænum**, **líffræðilegum** og **hegðunarlegum viðbrögðum** við atburðum.* -- Tilfinningar hafa aðlögunargildi: - Eykur líkur á að lifa af - Mikilvægt fyrir nálægð/sambönd - Mikilvæg fyrir félagsleg samskipti - Mikilvægur þáttur lífsánægju ??? Um er að ræða eitthvað sem við finnum fyrir og engin leið fyrir okkur að vera 100% viss um að við upplifum öll það sama. Samt sem áður bendir allt til þess. Það er þó ekki það sama og að segja að svo sé raunin. --- background-image: url(images/Tilfinningar/6-tilfinningar.png) background-size: 300px background-position: 92% 8% # Grunntilfinningar Hvaða tilfinningar sérð þú á myndinni? -- - Reiði - Gleði/hamingja - Leiði/sorg/hryggð/depurð - Óbeit/andstyggð/viðbjóður - Ótti/hræðsla - Undrun -- Tilfinningarnar á myndinni virðast vera sammannlegar, þvert yfir ólíka menningaheima. --- background-image: url(images/Tilfinningar/lietome.jpeg) background-size: 600px background-position: 92% 8% # Grunntilfinningar Hvaða tilfinningar sérð þú á myndinni? - Reiði - Gleði/hamingja - Leiði/sorg/hryggð/depurð - Óbeit/andstyggð/viðbjóður - Ótti/hræðsla - Undrun Tilfinningarnar á myndinni virðast vera sammannlegar, þvert yfir ólíka menningaheima. **Fyrirlitning** er stundum höfð með sem grunntilfinning og þá verða þær sjö talsins -- **Hvað er hamingja?** -- - Hamingja tengist ekki peningum, greind eða heilsufari - Hamingjusamt fólk er ánægðara með sambönd sín. - Að hafa tilgang fyrir lífi sínu tengist meiri hamingju eða vellíðan. - Persónuleiki virðist skipta máli o.s.frv. --- # Skoðum YouTube klippu <iframe width="1202" height="450" src="https://www.youtube.com/embed/embYkODkzcs" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe> --- # Tvær meginkenningar um tilfinningar .pull-left[**Kenning James-Lange um tilfinningar**: Bregðumst fyrst við líkamlega og upplifum svo tilfinninguna. **Dæmi**: Erum hrædd af því við hlaupum. - *„Við erum hrædd af því að hjartað slær hraðar, reið af því að við sláum frá okkur og döpur af því að við grátum“* **Kenning Cannon-Bard um tilfinningar**: Skynjum fyrst tilfinningar og síðan finnum við fyrir líkamlegum breytingum. **Dæmi**: hlaupum út af því við erum hrædd. - *Ekkert orsakasamband er á milli tilfinningalegrar upplifunar og lífeðlislegrar sjálfvirkrar örvunar, bæði eru óháð viðbrögð við aðstæðum.* ] .pull-right[ <img src="images/Tilfinningar/jl-cb.png" width="829" /> ] --- background-image: url(images/Tilfinningar/tilfinningahjol2.jpg) background-size: 300px background-position: 92% 92% .center[ .middle[# Samræðuspruningar] ] Er það rétt að sérhver einstaklingur sé ábyrgur fyrir eigin hamingju? -- Geta erfiðleikar stuðlað að hamingju? -- Hvort skiptir meira máli til þess að vera hamingjusöm/samur - hugarástand eða ytri aðstæður. -- Getur verið að suma langi til þess að gera eitthvað sem stangast á við hamingju þeirra? -- Hver er munurinn á hamingju og gleði? -- Hvernig myndir þú skilgreina hamingju? --- .center[ .middle[# Heimaverkefni/Tímaverkefni 1] ] Taktu til tvö blöð og skráðu niður svör við tveimur spurningum. Á annað blaðið skal skrá niður eins mörg svör og þér detta í hug á ákveðnum tíma við spurningunni: <br>**a) Hvað telur þú að sé líklegt til þess að gera fólk óhamingjusamt?** Á hitt blaðið skrá niður eins mörg svör og þér dettur í hug á ákveðnum tíma við spurningunni: <br>**b) Hvað telur þú að sé líklegt til þess að gera fólk hamingjusamt?** -- Áætlaðu þrjátíu mínútum í verkefnið. Skráðu niður a.m.k. fimm svör við hvorri spurningu. --- .center[ .middle[# Heimaverkefni/Tímaverkefni 2] ] Taktu til blað og skrifaðu persónulýsingu um þig. Notaðu setningar á borð við: - Ég er nemandi - Ég er Íslendingur - Mér finnst gaman að... - Mér finnst leiðinlegt að... - Það sem gerir mig glaða(n) er... - Það sem gerir mig óánægða(n) Notaðu umfjöllun tímans í dag um persónuleika og tilfinningar þér til stuðnings. -- Áætlaðu þrjátíu mínútum í verkefnið. --- class: center middle # Fyrir næsta tíma <br> <br> Vinna heimaverkefnið sem útlistað var á glærunni á undan (ýmist 1 eða 2 eftir samkomulagi). <br> <br> --- class: center middle inverse # Takk fyrir tímann í dag