Þessi texti er aðlögun á vefbók eftir Dagný Bolladóttir (2017).
Orðflokkur er flokkur orða sem hefur sömu einkenni. Þá er átt við að orðin í hverjum flokki hafi sameiginleg einkenni í samhengi þeirrar merkingu sem þau hafa (þ.e. merkingarleg einkenni), hvernig þau beygjast (þ.e. beygingarleg einkenni), og með hvaða öðrum orðum þau geta staðið (þ.e. setningarleg einkenni).
Orðaforða íslenskunar má gróflega skipta í þrjá flokka: Fallorð, sagnorð og smáorð. Fallorð eru þau orð sem fallbeygjast, sagnorð eru þau orð sem tíðbeygjast og smáorð eru orð sem hvorki tíðbeygjast né fallbeygjast.
Orðflokkar íslenskunnar eru 10 talsins og skiptast eftir ofangreindum formseinkennum: Undir þau orð sem fallbeygjast falla:
Undir þau orð sem tíðbeygjast falla:
Þau orð sem fallbeygjast ekki falla í flokkana:
Nafnorð eru fallorð, þ.e. orð sem taka fallbeygingu, og beygjast því í öllum föllum. Í íslensku eru fjögur föll; nefnifall (hér er…), þolfall (um…), þágufall (frá…), og eignarfall (til…). Oft er talað um nefnifall sem aðalfall og hin föllin aukaföll.
Dæmi um fallbeygingu:
Flest fallorð finnast bæði í eintölu og fleirtölu. Þá er talað um tölubeygingu. Til dæmis:
Hins vegar eru einnig orð sem finnast aðeins í annarri hvorri tölunni, þ.e. annað hvort einungis í eintölu eða einungis í fleirtölu. Til dæmis finnst orðið sykur aðeins í eintölu; smá sykur, mikill sykur; smá áhugi, mikill áhugi. Að sama skapi finnst orðið buxur aðeins í fleirtölu; einar buxur, margar buxur.
Langflest nafnorð geta bætt við sig greini. Þegar nafnorð stendur með greini vísar það jafnan til einhvers sérstaks afbrigðis af því nafnorði sem um ræðir hverju sinni. Til dæmis:
Greinir er því oft viðskeyttur aftan við nafnorð.
Þumalfingursregla: Greinir karlkynsorða er jafnan -inn, greinir kvenkynsorða er jafnan -n, og greinir hvorugkynsorða er jafnan -ið.
Dæmi um viðskeyttan greini:
Karlkyns nafnorð með greini er hægt að bera kennsl á með því að bæta við orðinu minn fyrir aftan:
Kvenkyns nafnorð með greini er hægt að bera kennsl á með því að bæta orðinu mín fyrir aftan:
Hvorugkyns nafnorð með greini er hægt að bera kennsl á með því að bæta orðinu mitt fyrir aftan:
Ath. Greinir er oftast notaður sem viðskeyting aftan við nafnorð en þó finnast sérstök orð, fyrir hvert kyn, sem að teljast til orðflokksins greinir. Þau eru: hinn, hin og hið. Þá skiptir samhengi setningarinnar höfuðmáli en þegar greinirinn stendur laus er hann jafnan á undan lýsingarorði.
Dæmi:
Hvert og eitt nafnorð hefur ákveðið kyn, þ.e. málfræðilegt kyn. Í íslensku eru þrjú kyn: karlkyn (Kk.), kvenkyn (Kvk.) og hvorugkyn (Hk.).
Til að bera kennsl á karlkynsorð er hægt að setja orðið hann fyrir framan orðið (með viðskeyttum greini):
Til að bera kennsl á kvenkynsorð er hægt að setja orðið hún fyrir framan orðið (með viðskeyttum greini):
Til þess að bera kennsl á hvorugkynsorð er hægt að setja orðið það fyrir framan (með viðskeyttum greini):
Nafnorð eru svokölluð inntaksorð. Með því er átt við að nafnorð gegna einhvers konar merkingarhlutverki í setningu og ljá henni inntak.
Einkenni nafnorða er fyrir vikið hægt að taka sem svo að þau hafi þrenn einkenni; setningarleg einkenni, merkingarleg einkenni og beygingarleg einkenni.
Hægt er að finna frumlag í setningu með því að spyrja sig „hver gerði“ það sem sögnin í setningunni segir.
Hægt er að finna andlag í setningu með því að spyrja sig hvaða fallorð í setninguni stendur fyrir „hvað gerðist“ en getur þó verið ögn snúnara en að bera kennsl á frumlagið.
Dæmigerð setning hefur uppröðunina Frumlag-sögn-andlag
Hundurinn (frumlag) eldaði (sögn) matinn (andlag).
Merkingarleg einkenni vísa til þess að nafnorð eru heiti einhvers, þ.e. hafa merkingu sem gefur nafn fyrirbæris til kynna.
Dæmi: - Hundur er heiti á dýri sem hefur fjóra fætur og geltir. - Bók er heiti á ritsmíð sem er a.m.k. nokkrar arkir að stærð, bundin og límd í kjöl eða gefin út á rafrænu formi. - Tölva er heiti á búnaði sem getur framkvæmt flókna útreikninga, þar á meðal fjölmargar reikningsaðgerðir og rökaðgerðir, án mannlegra afskipta.
Beygingarleg einkenni vísa til þess að nafnorð beygjast í kyni, tölu, föllum og bæta við sig viðskeyttum greini:
Kyn: maðurinn, konan, barnið
Tala: einn dagur, margir dagar
Föll: maður, mann, manni, manns
Sagnorð eru oftast þau orð í setningu sem tákna einhverja athöfn. Það er að segja, eitthvað sem er gert. Til dæmis að fara, að geta, að hlaupa, að kenna, að skrifa o.s.frv. Sagorð hafa fyrir vikið það merkingarlega einkenni að lýsa einhvers konar verknaði eða ástandi, þ.e. eitthvað sem gerðist eða er að gerast.
Sagnorð má þekkja með því á því að geta sett orðið „að“ fyrir framan það í nafnhætti. Nafnháttur er fallháttur sagnar.
Sagnorð eru orð sem tíðbeygjast og er tíðbeyging eitt skýrasta einkenni þeirra. Þegar orð tíðbeygist er ýmist hægt að nota það í nútíð eða þátíð.
Dæmi (sögnin að fara):
Sagnorð persónubeygjast og er þá átt við um að hægt sé að nota þau í 1. persónu, 2. persónu, eða 3. persónu. Í íslensku eru því þrjár persónur.
Sögnin „að fara“ í persónum:
Enn fremur tölubeygjast sagnorð, þ.e. sagnorð eru ólík eftir því hvort um sé að ræða eintölu eða fleirtölu.
Eintala:
Fleirtala:
Sagnorð hafa sex hætti í íslensku, 3 persónuhætti og 3 fallhætti.
Persónuþættir sagna eru:
Fallhættir sagna eru: - Nafnháttur - Að fara - Lýsingarháttur þátíðar - Hef farið/var farið - Lýsingarháttur nútíðar - Farandi
Að auki hafa sagnorð ýmist veika eða sterka beygingu.
Sagnir sem hafa endinguna -ði, -di, -t í þátíð eintölu 1. persónu eru veikar.
Flest sagnorð í íslensku hafa veika beygingu.
Sagnir sem eru endingarlausar í þátíð 1. persónu eintölu eru sterkar og hafa aðeins eitt atkvæði.
Sagnorð skipa jafnan annað sætið í setningu, sé miðað við FSA regluna um eðlilega orðaröð (frumlag-sögn-andlag)
Lýsingarorð eru fallorð en beygjast einnig í kyni og tölu (eintölu og fleirtölu) auk þess að stigbreytast. Lýsingarorð lýsa einhverju ástandi eða segja til um eiginleika einhvers. Stigbreyting vísar til einhvers konar aukningar með tilliti til merkingar. Það er að segja, eitthvað er meira eða minna eða með öðrum orðum er stigmagnandi aukning í þeirri merkingu sem orðið stendur fyrir. Stigbreyting er því það fyrirbæri sem lýsir því þegar lýsingarorð bæta við sig viðskeytum til að gefa til kynna mismunandi stig þess orðs sem það tilgreinir og í íslensku finnast þrjú stig: frumstig, miðstig, og efsta stig.
Dæmi um stigbreytingu:
Stigbreyting getur að auki verið af tvennum toga; regluleg og óregluleg. Með reglulegri stigbreytingu er átt við að lýsingarorð sé myndað af sama stofni í öllum þremur stigum.
Með óreglulegri stigbeygingu er átt við að miðstig og efsta stig sé myndað af öðrum stofni en frumstigið.
Dæmi:
Eða:
Lýsingarorð hafa ýmist veika eða sterka beygingu. Ef að lýsingarorð endar á sérhljóða í öllum föllum eintölu og fleirtölu í er talað um að það sé veikbeygt en ef að það endar á samhljóða er það sterkbeygt.
Lýsingarorð standa vitaskuld ekki ein í setningu og jafnan þegar lýsingarorð stendur með nafnorði með ákveðnum greini hefur það veika beygingu.
Dæmi:
Hins vegar þegar lýsingarorð stendur með nafnorði án ákveðins greinis hefur það yfirleitt sterka beygingu.
Dæmi:
Fornöfn eru fallorð sem beygjast í kyni, eintölu/fleirtölu og eftir falli (Nf., Þf., Þgf. Ef.). Fornöfn geta komið í stað nafna, nafnorða eða nafnliða. Ekki eru öll fornöfn sama eðlis heldur skipast þau í undirflokka eftir einkennum sínum:
Persónufornöfn (pfn.)
Ábendingarfornöfn (áfn.)
Eignarfornöfn (efn.)
Afturbeygð fornöfn (afn.)
Spurnarfornöfn (spfn.)
Óákveðin fornöfn (ófn.)
Atviksorð eru orð sem beygjast ekki. Þeirra hlutverk er að segja nánar til um (eða útskýra á einhvern hátt betur) sagnorð og lýsingarorð. Atviksorð er oft svipuð lýsingarorðum EN hafa ólíka stöðu í setningum.
Atviksorð segja til um hvernig eitthvað er gert (þ.e., háttaratviksorð), hvar eitthvað gerist (þ.e., staðaratviksorð), hvenær eitthvað gerðist (þ.e., tíðaratviksorð), spyrja um eitthvað (þ.e., spurnaratviksorð) eða geta verið notuð til áherslu (þ.e., áhersluatviksorð). Spurnaratviksorð byrja alltaf á bókstöfunum hv-, og finnast bæði í beinum og óbeinum spurnarsetningum.
Dæmi um flokka atviksorða:
Háttaratviksorð:
Staðaratviksorð:
Tíðaratviksorð:
Áhersluatviksorð:
Spurnaratviksorð:
Töluorð eru fallorð sem tákna tölu og skiptast í frumtölur og raðtölur. Frumtölur eru óákveðnar tölur sem vísa ekki til neinnar sérstakrar tölu heldur aðeins tölunnar sjálfrar á meðan raðtölur gefa röðun talnanna til kynna.
Forsetningar eru óbeygjanlegar og taka fyrir vikið engum formbreytingum. Forsetningar einkennast hins vegar af því að stýra falli þeirra fallorða sem þær standa með og eru því nefndar stýriorð.
Dæmi:
Orðið „í“ er forsetning og getur stýrt tveimur föllum, þol- og þágufalli en þá er merkingarmunur setningarinnar sem ræður för.
Forsetningar hafa engin sérstök merkingarleg einkenni og beygjast EKKI, en stýra fallbeygingu.
Orð sem tengja saman setningarliði, t.d. „og“
Dæmi:
Setningarnar geta því staðið einar á báti og þjóna samteningar þeim tilgangi að tengja setningaliði saman.
Hægt er að skipta samtengingum í aðaltengingar og aukatengingar.
Aðaltengingar tengja saman aðalsetningar sem geta staðið einar á báti.
Aukatengingar tengja aukasetningar, þ.e. viðbótarupplýsingar, við aðalsetningu. Aukasetningar geta ekki staðið án aðalsetningar.
Dæmi um aukatengingar:
Nafnháttarmerki er orðið að. Orðið að stendur einungis með sögn í nafnhætti.
Upphrópun (skammstafað sem uh.) er óbeygjanlegt smáorð sem hrópað eða kallað er upp og lýsir tilfinningum, t.d. undrun, gleði, viðbrögðum, ótta, afstöðu og sorg. Upphrópun getur jafngilt heilli setningu; t.d. Ha? Upphrópun getur stundum orðið að nafnorði, t.d. Sagðirðu ha?. Bæta þær þá við sig greini eins og önnur nafnorð; Þú ert nískur á jáin.
Rétt svör eru c, b, a, d og d.